دايرة المعارف يا دانشنامه

دايرة المعارف يا دانشنامه

دانشنامه یا دایرةالمعارف، مجموعه یا گردایه نوشتاری جامعی است که شامل اطلاعاتی درباره همه شاخه‌های دانش یا شاخه مشخصی از دانش است. دانشنامه نباید با لغتنامه اشتباه شود: در حالی که لغت‌نامه‌ها به معنی هر یک از سرمدخل‌هایش که معمولاً یک واژه هستند می‌پردازند، دایرةالمعارف‌ها حاوی اطلاعاتی دربارهسرمدخل‌هایشان هستند. البته در مواردی مرز این دو روشن نیست و کتاب‌هایی (مثلاً لغتنامهدهخدا) بین این دو هستند.

تعریف عمومی

پیرامون واژه‌

عنوان دانشنامه را نخستین بار ابن سینا در کتاب دانشنامهٔ علایی به کار برد. پس از او محمدامین استرآبادی در کتاب «دانشنامهٔ شاهی» این واژه را به کار برد. در دوران معاصر استفاده از این واژه به جای دایره المعارف رایج شد. برای نمونه پیرامون گزینش نام دانشنامهٔ بزرگ اسلامی چنین آورده‌اند:«     بنیاد دایرة المعارف اسلامی به دلیل قدمت و اصالت کلمه دانشنامه و استعمال آن برای کتاب‌های دایرةالمعارف‌گونه در آثار پیشینیان (مانند دانشنامه علائی ابن سینا و دانشنامه شاهی محمدامین استرآبادی) این ترکیب فارسی ساده و رسا را بر اصطلاح «دایرة المعارف» ترجیح داد. »

از آن پس در دانشنامه‌های رشد و ویکی‌پدیا نیز این ترکیب به کار رفت.

کلمهٔ دایرةالمعارف معادل واژه فرانسوی «آنسیکلوپدی» (encyclopédie) است که خود از عبارت یونانی ἐγκύκλιος παιδεία (انکیکلیوس پایدیا) گرفته شده‌است. مفهوم واژه «آنسیکلوپدی» را «آموزش یا دانشی که در دایره‌ای گرد آمده باشد» گفته‌اند. واژهفرانسوی آنسیکلوپدی را نیز نخستین بار ون رینگلبرگ (Joachim Sterck van Ringelbergh) در سال ۱۵۴۱ در عنوان دانشنامهٔ خود «Lucubrationes vel potius absolutissima kyklopaideia» به کار برد. کاربرد واژهٔ فارسی «دانشنامه» توسط پورسینا بیش از ۵۰۰ سال قبل از کاربرد واژهفرانسوی «آنسیکلوپدی» بوده‌است.

بعضی دانشنامه‌ها از پسوند -پدیا (p(a)edia-) در انتهای عنوان خود استفاده می‌کنند، مانند بنگلاپدیا (که موضوع آن درباره بنگال است).

ویژگی‌های دانشنامه‌ها

دانشنامه‌هایی که اکنون استفاده می‌کنیم از گسترش لغتنامه‌های قرن هجدهم به اینجا رسیده‌اند. در لغتنامه‌ها، واژه‌ها و معنی‌ها و گاهی اطلاعات اندکی درباره واژه و ریشه‌یابی آن جمع‌آوری شده‌اند؛ این اطلاعات معمولاً به گونه‌ای است که بطور کامل نیاز خواننده را برطرف نمی‌کنند. از این رو دانشنامه‌ها به آگاهی دادن فراتر در مورد آن موضوع (یا واژه) پدید آورده شدند. همچنین، یک دانشنامه نسبت به لغتنامه دارای اطلاعاتی همچون نقشه و تصویر، کتاب‌شناسی و آماره نیز می‌تواند باشد.

چهار عنصر اصلی‌ای که در دانشنامه‌ها تعریف می‌شوند عبارت‌اند از: موضوع، گستره، ساختار، و روش تهیه.

دانشنامه می‌تواند عمومی باشد و دارای مقالاتی در تمام زمینه‌ها باشد (دانشنامهٔ بریتانیکا به زبان انگلیسی و دایرةالمعارف فارسی به زبان فارسی مثال‌های خوبی از دانشنامه‌های عمومی هستند). آنها همچنین می‌توانند در یک زمینهٔ خاص باشند (مثلاً دانشنامه‌هایی در پزشکی، فلسفه، یا حقوق). دانشنامه‌هایی گوناگونی نیز وجود دارد که شامل اطلاعات گسترده‌ای در یک زمینهٔ خاص هستند، مانند دانشنامهٔ بزرگ شوروی و دانشنامه یهود.

تاریخچه

احتمالاً اولین کسی که سعی کرد دانش بشر را در کتابی جمع کند، پلینی بزرگ (در کتاب ۳۷ جلدی تاریخ طبیعی) یا ارسطو بود. پس از آنها، هم در جهان غرب و هم در مشرق‌زمین تلاش‌هایی برای این کار صورت گرفت که از جمله اولینِ آنها می‌توان از کتاب اشتقاقات ایسیدوروس سویلی در قرن هفتم میلادی و کتاب مفاتیح العلوم محمد بن احمد خوارزمی نام برد.